Çekte vade olur mu?

Çekte vade olur mu? Esasen olmaz ama Türkiye’de olur. Nasıl olur da olur, vadeli çek ne demektir, basitçe açıklayalım. Önce kısaca çek nedir, nasıl ortaya çıkmıştır, ne amaçla kullanılır, mevzuatı nedir, bunlar hakkında kısaca bilgi verelim.

Çek nedir?

Eski zamanlardan beri kişiler, paralarını veya değerli taş, altın gibi diğer menkul varlıklarını korunmak üzere sarraflara, bankerlere, bankalara emanet etmişlerdir. Bu menkullerin sahipleri dilerlerse menkullerini doğrudan emanet ettikleri yerden alabilirlerdi. Zaman içerisinde bu kişilerin bu menkuller üzerinde yazılı emirle tasarruf etmesine imkan tanındı. Menkullerin sahibi, menkulü muhafaza edene bir yazı yazarak belirtilen tutarın bir üçüncü kişiye ödenmesini talep edebiliyordu. Bu yazılı talebe bugün “çek” denmektedir.

Çek, basit olarak, bankadaki hesabın sahibi tarafından bankaya hitaben düzenlenen, hesaptaki paranın belirtilen miktarının hesap sahibi dışında bir başkasına ödenmesini sağlayan bir ödeme aracıdır denilebilir.

Çekin hukuki niteliği nedir?

Çek, bir kambiyo senedi türüdür. Emre yazılı bir kıymetli evrak olması itibariyle poliçeye benzer. Temelinde bir “nitelikli havale ilişkisi” bulunur (TTK m. 780/1-b).

Çekte üçlü bir ilişki vardır:

1. Düzenleyen (keşideci),
2. Muhatap (banka)
3. Lehine çek düzenlenen (lehdar) ya da çeki ondan devralan (hamil).

Çek ile poliçenin farkları:

1. Çekte muhatap sadece banka olabilir. Banka dışındaki kişilere hitaben yazılan çek, havale hükmündedir (TTK 782/2).
2. Çekte “kabul” yoktur (TTK 784). Muhatap çeke aval veremez (TTK 794/2), çeki ciro edemez (TTK 789/2).
3. Hamiline de düzenlenebilir, kimin lehine düzenlendiği belirtilmemiş ise hamiline sayılır (TTK m. 785).
4. Çekte vade yoktur, görüldüğünde ödenir. Bu kurala aykırı kayıtlar yazılmamış sayılır (TTK 795/1) (Ancak bu kuralın Türkiye’de “geçici” olarak askıda olduğunu aşağıda açıklayacağız).

Çekle ilgili yasalar nelerdir?

Çek, Çek Kanunu’nda ve Türk Ticaret Kanunu m. 780-823 arasında düzenlenmiştir. Çek Kanunu m. 1/2 gereğince, Çek Kanunu’nda hüküm bulunmayan hallerde TTK hükümleri uygulanır. TTK m. 818 gereğince, poliçe hükümleri de çekler bakımından uygulama alanı bulabilir. Çekler hakkında Bankacılık Kanunu (m. 3, 4, 50 ve 55), İcra ve İflas Kanunu (m. 167 vd.) ve Türk Ceza Kanunu’nda (m. 204 ve 210/1) özel düzenlemeler yer alır.

Çekte vade olur mu?

Yukarıda da belirttiğimiz gibi, TTK m. 795 gereğince çekte vade olmaz, çek bankaya ibraz edildiğinde karşılığı banka tarafından ödenir. Ne var ki Türkiye’de çek öteden beri daima bir ödeme aracı olarak değil, bir kredi aracı olarak algılanarak, çekin düzenleme tarihine o günün tarihi yerine ileri bir tarihin yazılması yoluyla “vadeli çek” denilen bir çek türü ortaya çıkarılmış ve vadeli çekler geniş bir uygulama alanı kazanmıştır.

1985 tarihli eski Çek Kanunu m. 16/1 ile, vadeli çekleri düzenleyenlerin, çekin üzerinde yazılı düzenleme tarihinden önce ibrazı halinde karşılığı bulunmuyor ise karşılıksız çeklere ilişkin cezai yaptırımlara tabi tutulması düzenlenmiş idi. Böylece bu hatalı uygulamanın önüne geçmek amaçlanmıştı.

Ne var ki kanundaki hapis ve para cezası bile bu uygulamanın önüne geçemedi ve hatta cezai yaptırım sebebiyle çeke olan güven artarak bono yerine uygulamada neredeyse daima çek kullanılır oldu.

Bu uygulamanın yaygınlığını gözardı edemeyen kanun koyucu zamanla bu gerçeği kabul ederek zaman zaman kanunlaştırdığı ve her seferinde yenilediği “geçici” düzenlemelerle çekte vade uygulamasına yasal dayanak sağlamaktadır. Bu konuda yapılan son düzenleme şudur:

“31/12/2017 tarihine kadar, üzerinde yazılı düzenleme tarihinden önce çekin ödenmek için muhatap bankaya ibrazı geçersizdir.” (Çek Kanunu Geçici 3. madde f. 1 b. 5)

Not: Bu yazıda, Ülgen/Helvacı/Kendigelen/Kaya, Kıymetli Evrak Hukuku, İstanbul 2015 ve Karahan/Arı/Bozgeyik/Saraç/Ünal, Kıymetli Evrak Hukuku, 2015 tarihli eserlerden yararlanılmıştır.